Varlıklarda Yardımlaşma

[Fatih]

En aciz ve küçük varlıklardan en vahşi hayvanlara kadar tabiatta her yerde yardımlaşma ve dayanışmanın misâllerini görebiliriz. Çok hücreli organizmalarda vücudun uzuvları, organları hattâ bütün hücreleri sürekli bir dayanışma ve yardımlaşma içerisinde hareket eder. Hücrelerin hem kendi içindeki organeller arasında, hem de kendi aralarında sürekli bir yardımlaşma ve dayanışma olduğundan, dokularda hücre çoğalmaları kontrollü gerçekleşir. Dokunun kansere karşı korunmasında bu yardımlaşma önemlidir. Bazı karınca türlerinde işçi karıncalar, kraliçe ve kolonilerine hizmet etmek için kendi üretkenliklerinden vazgeçerler. Dişi aslanların, grup içerisinde kendilerinin olmayan yavruları emzirmeleri de bir başka misâldir. Hücreden vahşi hayvanlara kadar yardımlaşma ve dayanışma mekanizmasının işletildiği bir dünyada, insan, cemiyet hayatında, yiyecek temininden barınmaya, topraklarını savunmadan emniyete birçok alanda yardımlaşarak fıtratı gereği toplum şuuru ile hareket eder.

İnsanın kemalâta ermesinin bir yolu, yardımlaşma ve dayanışmada saklıyken nasıl olur da o, bencil davranış sergileyebilir? İmtihan sırrı gereği insanın fıtratına dercedilmiş olan ve Hz. Âdem'in oğulları Habil ve Kabil'den bu yana sürüp gelen rekabet ve bencillik, birtakım bilim adamlarınca da araştırma ve müzakere konusu olmuş ve bu durum, Darwin'in, "tabiî seleksiyon" mekanizmasıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Tabiî seleksiyon, sınırlı sayıda yiyecek veya imkânlar için, çok sayıda canlının yarıştığı durumlarda gözlenir ve bazı canlıların yiyeceği almada neden başarısız olduğunu açıklar. Canlılar dünyasında akıl, şuur ve vicdan olmadığından onlar kendilerine verilen sevk-i İlâhî'yle kendi yiyeceğini bulma ve yakalama peşinde koşar. Rızkını arama bakımından yarışan canlılardaki bu durum, tabiî seleksiyon olarak tarif edilir. İnanç ve değerlere bağlı olarak bu hâdise, yarış, rekabet ve yardımlaşma olarak da isimlendirilebilir. Sınırlı imkânlar sözkonusu olduğunda, her canlı kendini kurtarmaya öncelik verir ve öne geçmek için her türlü yolu meşru görür. Öyle veya böyle, "rekabet etmek veya yarışmak, oyunu kazanmak veya üstün gelmek", bütün canlılara ayakta kalma mekanizması olarak verilen bir sevk-i İlâhî'dir.

Oyun teorisi ve yardımlaşma mekanizmaları
Araştırmacı Martin A. Novak, canlılar dünyasında gözlenen sınırlı imkânlar için mücadele/rekabet veya yarış/yardımlaşma hâdisesini anlamada oyun teorisi modelini kullanmıştır. Çalışmaları, hiyerarşik örgütlenmenin alt kademelerinde, fert plânında mücadelenin daha ön plânda olduğunu, organizasyonun üst basamaklarında, grup ve popülasyon seviyesinde ise, yardımlaşma, iş birliği ve dayanışmanın daha çok ön plâna çıktığını göstermektedir.

Meselâ döllenme hâdisesinde spermler arasında yardımlaşma değil, mücadele ve ilk ulaşan olma rekabeti vardır. Ancak zigot (ilk hücre) oluşumundan sonra, embriyolojik gelişme dönemlerinde yardımlaşma ve işbirliği hâkimdir. Araştırmacı Martin A. Novak, araştırmanın neticelerini değerlendirirken; "Hayat sadece yaşamak için mücadele etmek değildir. Aynı zamanda, yaşamak için kenetlenmektir. İnsan dışında hiçbir canlı grubunda işbirliğinin böylesine baskın olduğu görülmemiştir. İnsanoğlunun geçmişteki başarısının anahtarı bir diğerine yardım etmektir." ifadelerine yer vermiştir.

Martin A. Novak ve çalışma arkadaşları, oyun teorisinde yardımlaşmayı açıkça gösteren mahkûmların ikilemi isimli mekanizmanın da canlılar dünyasında işletildiğini tespit etmiştir. Mahkûmların ikilemi paradoksu, değerler sistemi olarak, tabiattaki ayakta kalma ve neslini devam ettirme gayretlerini mücadele ve rekabet kavramlarıyla tarif etmeyi tercih eden biyologların aklını karıştırmıştır. İkilemin ortaya çıktığı oyun şartları şöyledir: İki insan, bir suç işlemek için anlaşır ve bir komplo kurarlar. Daha sonra da, işledikleri suçtan ötürü yakalanıp ayrı hücrelerde sorguya çekilir ve birbirlerinden habersiz olarak ifadeleri alınır. Bu durumda dört farklı netice ortaya çıkacaktır. Ya iki suçlu aynı ânda birbirlerine suç atarak, karşılıklı ihanet eder veya aynı anda ikisi birden sessiz kalarak sözlerine sadık kalır. Daha farklı olan ise; birinin ihanet edip diğerinin sessiz kaldığı durumdur. İlk durumda her iki mahkûm birden suçu habersiz bir şekilde itiraf edip üçer yıl hüküm giyerler. İkinci durumda her ikisi de iki yıl hüküm giyer. Son durumda ise hangi taraf ihanet etmişse o kişi sadece bir yıl yer ve suç ortağı arkadaşı sessiz kaldığı için dört yıl cezaya çarptırılır. Bu durum ferdin bencil davranışı sayesinde menfaatine göre durum değiştirmesi olarak algılanır.

Bu oyundaki muhtemel durumların her biri, rekabeti ve işbirliğini gösteren durumlar olarak kodlanmış ve bunların birbirini büyüme ve gerileme şeklinde izleyen çevrimler oluşturduğu fark edilmiştir. Bu çevrim modeli, toplumu oluşturan fertlerin ayakta kalma stratejilerini izlenebilir kılmıştır. Bilgisayar ortamında oluşturulan simülasyonlarda, yardım eden el olmak yerine rekabete ve bencilliğe meyilli mekanizmalar ve durumlar tarif edilmiştir. Simülasyonda rekabet edenlerin ve yardımlaşanların rastgele dağılım gösterdiği bir grupta oyunu kazananlar, her çevrimin (oyunun) sonunda, bir sonraki tura katılacak yeni ferdi oluşturur. Bencilliğe meyilli fertler, karakter çaprazlanmasıyla stratejilerini değiştirmiş olsalar da yeni fertler, çoğunlukla ebeveynlerinin stratejilerini takip etmişlerdir. Simülasyon bu şekilde ilerlerken, birkaç nesil sonra oyunun her turunda, popülasyondaki her ferdin taraf değiştirerek rekabetçilerin arasına geçtiği ortaya çıkmıştır. Bir süre sonra, daha yeni bir strateji gelişmiştir; oyuncular yardımlaşmaya başlamış ve rakiplerine ayna görüntüsü gibi kısasa kısasla müdahale etmişlerdir. Değişim hızla yardımlaşanların baskın hâle geldiği bir topluluğu ortaya çıkarmıştır. Yardımlaşma ilerleyen safhalarda fertler arasında yaygınlaşmış, hattâ bazen bir ferdin hatası, grup içerisindeki diğer fertler tarafından görmezden gelinebilmiştir.

Vampir yarasalarında gelişmiş bir hafıza vardır ve kendilerine yardım eden türdeşlerini unutmamaktadırlar. Bir vampir yarasa o gün beslenmesi için gerekli olan avı yakalayamadan yuvasına dönerse, başka bir yarasa onunla avını paylaşır. Yardım gören yarasa, kendisine yapılan bu iyiliği karşılıksız bırakmayarak, o yarasaya ihtiyacının olduğu bir anda yardım edip borcunu öder. Vampir yarasaları arasında görülen bu işbirliği örneği, oyun teorisi modelinde "doğrudan değiş tokuş" isimli mekanizmayla açıklanmıştır.

Tabiatta maymunlarda görülen bir yardımlaşma mekanizması da "dolaylı değiş tokuş"tur. Popülâsyondaki güçlü ferdin gücünden ve unvanından istifade edilmesini tarif eden bu mekanizmada, fertlerin karşılıklı olarak menfaatlerini koruma vardır.

Bir başka yardımlaşma çeşidi, küf mantarlarında gözlenmiştir. Küf mantarlarının kolonisi, yardımlaşan fertlerin eşit dağıldığı, rekabetçilerin de rastgele dağılım gösterdiği bir topluluğu andırır. Bir besi-yeri ortamında koloni oluşturan küf mantarları, buradaki besinleri almak için gerekli sindirim enzimlerini besi-yerine salgılamada ortak hareket ederler. Bu kolonilerin içinde zayıf ve sindirim metabolizmalarını kullanamayan küf mantarları da bulunur. Kendi ihtiyaçlarını karşılayamayan mantarlar, diğer mantarların sindirdiği besinler ile beslenirler. Bir süre sonra koloni yaşlandığında hayatta kalanların zarar gören mantarlar olduğu ve nesillerini devam ettirdiği görülmüştür. Bu, zayıf ve yardıma muhtaç rekabetçilerin, ilerleyen dönemlerde yardım edenlere üstün geldiği durumdur. Bunun tam tersi bir mekanizmada, rekabetçilerin ve yardımlaşanların kendi aralarında küme yaptıkları bir toplulukta ise yardımlaşan fertlerin başarılı olduğu kaydedilmiştir.

İnsanlarda gözlenen bir yardımlaşma çeşidi de, "Nehre düşen iki kardeşimi mi yoksa sekiz kuzenimi mi kurtarmak isterim?" sorusuna, insanların büyük bir çoğunluğunun "Kardeşimi kurtarmayı seçerim." cevabını vermesi olarak tarif edilmiştir. Genetik yapımıza konmuş ve kültürel unsurlarla (memler) desteklenmiş olan "kendine benzer olanı koruyarak kendi devamlılığını sağlama" mekanizması biyolog J.B.S. Haldane tarafından "kardeş seçimi" teorisi olarak adlandırılmıştır. Çünkü "Kardeşlerimle benim aramda % 50 oranında DNA benzerliği vardır; oysa kuzenlerimin en fazla benzeyeni ile olan benzerliğim sadece % 12,5'tir."

Özetlersek, bulundukları mikro veya makro çevre içinde varlık düzeninin devam ettirilebilmesi için, canlılara farklı kabiliyetler, ayakta kalma ve neslini devam ettirme mekanizmaları bahşedilmiştir. Canlılar sahifesinde görülen bu yardımlaşma ve işbirliği örnekleri, şuur ve akıl sahibi insana aynı şeyi fısıldar. Namütenahi lütuf sahibi olan Allah (celle celâluhu) da, hayatın intizamı, varlığın devamı için dayanışmayı, yardımlaşmayı emreder: "Size ne oldu ki birbirinize yardım etmiyorsunuz." (Saffat 37/25), "Hepiniz birden Allah'ın ipine sımsıkı sarılın, sakın ayrılıp bölünmeyin" (Âl-i İmran 3/103), "Şüphesiz Allah adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder." (Nahl /90) buyurur.

Peygamberimiz (sallallahu a­ley­hi ve sellem), "Müslüman, Müs­lüman'ın kardeşidir. Ona zulmetmez, onu (düşmanına) teslim etmez. Kim, (mümin) kardeşinin bir ihtiyacını giderirse Allah da onun bir ihtiyacını giderir." (Buharî, Mezâlim, 3) hadîs-i şerîfiyle, kainattaki yardımlaşma ve işbirliğinin insanlar arasında da olması gerektiğine dikkati çeker.


Kaynaklar

- Âl-i-İmran Sûresi, 3/103, 92/103

- Asr Sûresi

- Buhârî, Îmân 7

- Buharî, Mezâlim, 3

- Martin A. Nowak, Why We Help: The Evolution of Cooperation, Scientific American, July, 2012.

- Müslim, Birr, Îmân 71–72

- Nahl Sûresi/90

- Martin A. Nowak, Five Rules for the Evolution of Cooperation. Science, Vol. 314, pages: 1560–1563; December 8, 2006.

- Saffat Sûresi 37/25

- Martin A. Nowak, Highfield R. Super Cooperators: Altruism, Evolution, and Why We Need Each Other to Succeed. Free Press, 2012.

[Kuskün Çiçek]

 

[вαşκαп]