Philip Roth yazma uğraşıyla ilgili şöyle der: “Kömür madenciliği zor bir iştir. Yazı ise kâbus… Mesleğin içine yerleşmiş muazzam bir belirsizlik, sizi bazı açılardan destekleyen ve sürekli devam eden bir şüphe dozu var. İyi bir doktor işiyle mücadele halinde olmaz; iyi bir yazarsa işiyle giriştiği mücadeleye hapsolmuştur. Çoğu mesleğin bir başlangıcı, ortası ve sonu vardır. Ama yazmak her zaman yeniden başlar. İşin doğası gereği yeniliğe ihtiyaç duyarız. Bu işte birçok yenilenme söz konusudur. Aslında her yazarın ihtiyaç duyduğu tek yetenek, bu son derece olaysız çalışma esnasında hareket etmeden oturma becerisidir.” Yazmanın nasıl harlı bir ateş olduğunu Roth’un bu tespitleri bütün açıklığıyla ortaya koyuyor. Her zaman yeniden başlayan, sürekli yeniliğe ihtiyaç duyan bir çalışma... Peki, yazar nasıl çalışır, hayranlıkla okuduğumuz yapıtlarını nasıl var eder?

Kadim zamanların sorusu

Sadece günümüzde değil kadim zamanlardan beri insanlar bu sorunun yanıtını aramışlardır. Bir Çin meseli tam da söz konusu arayışa ışık düşürüyor: “Çinli ressamların kendilerini tamamıyla doğaya kaptırmak üzere haftalarca dağlarda ve ormanda, hayvanlar arasında, hatta suyun içinde yaşadığı söylenir. Mi Fei, tuhaf bir şekilde bir kayaya kardeşim diyordu, Fan K’uan dağlarda ve ormanlarda yaşıyor, genellikle bütün gününü bir kayanın üzerine tüneyerek geçiriyor, kırın güzelliğini seyrediyordu. Yer karla kaplı olduğu zaman bile ay ışığında geziniyor, esinlenmek için kararlı bir tavırla ilerilere bakıyordu. Kao K’o-Ming karanlığı ve sessizliği seviyordu; yabanda dolanıyor, günlerini kendini kaybetmiş bir halde dağların ve ormanların güzelliğini tefekkür ederek geçiriyordu. Eve dönünce de bir odaya kapanıyor, kimsenin girmediği o odada ruhunun bu dünyanın sınırlarını aşması için çabalıyordu.” Susan Sontag, daha çok Pavese’nin günlüklerinden yola çıkarak yazdığı ufuk açıcı “Sanatçı: Örnek Bir Çilekeş” adlı denemesinde, yazma sürecini şu sözlerle ifade eder: “Yazar, örnek bir çilekeştir çünkü hem acı çekmenin en derin katmanlarına inmiş hem de acısını yüceltmede profesyonel bir yöntem keşfetmiştir. Yazar, bir insan olarak acı çeker; yazar olarak da bu acısını sanata dönüştürür. Yazar, çektiği acıyı, sanatta elde edeceği kazanç uğruna kullanmayı keşfetmiş kişidir -tıpkı azizlerin, ruhların selameti için acı çekmenin yararlı ve gerekli olduğunu keşfetmeleri gibi.” Sontag dikkat çekici bir biçimde yazarı insan ve yazar kimlikleriyle ele alıyor. İnsan kimliği bu acıyı yüklenirken, yazar kimliği sanat katına çıkarıyor.

‘Konu bulamadığım günler olur’

Nurullah Ataç, 10 Eylül 1955 tarihinde güncesine şu notu düşer: “O yazarların ne yaptıklarıyla, nasıl yaşadıklarıyla gerçekten ilgilenirler mi? İlgilendiklerini sanırlar, o başka. Çoğu, öğrenmeleriyle unutmaları bir olur. Diyelim ki unutmadılar, şu hikâyecinin ne biçim çalıştığını, bu şairin geceleri kaçta yatıp sabah kaçta kalktığını iyice biliyorlar, ne olacak bunu bilecekler de?” Öte yandan Ataç, Yaşar Nabi Nayır’ın Varlık dergisi için kendisine yönelttiği, “Nasıl yazarsınız? Mevzularınızı arar mısınız? Ve sırf yazmak ihtiyacı ile masa başına hazırlıksız oturduğunuz olur mu?” sorusuna şu cevabı verir: “Öylesi de olur, böylesi de… Biliyorsunuz, ben bir gazeteye her hafta bir yazı veririm. Bir konu bulamadığım günler olur. Gene otururum yazmaya, konu gelir kendi kendine. Bir yazımı, gün olur, dört saat, beş saatte yazarım, kimi de çabuk biter.” Yaşar Nabi Nayır’ın bu sorusuna cevap veren yazarlarımızdan biri de Ahmet Hamdi Tanpınar’dır. Tanpınar, güç ve yavaş yazdığını söyleyerek söze girer ve “Yazarken çok değiştiririm. Çalışmaya başlayınca araya herhangi bir şey girmezse sonuna kadar aynı hızla devam ederim. Fakat aralık verince tekrar başlamaklığım için aylar ister.” dedikten sonra sözlerini şöyle sürdürür: “Çok defa devamlı çalışmam için eserin beni bırakmayacak kadar ilerlemiş olması ve kapıda matbaacının adamı beklemesi lazım olur. Hayatımda en mesut olduğum anlar sekizden bire kadar yazı masasının başında kalabildiğim anlardır.”

‘Zorluk ve sıkıntıyla yazarım’

Yaban, Kiralık Konak, Sodom ve Gomore gibi edebiyatımızın klasikleri arasında sayılan romanların yazarı Yakup Kadri Karaosmanoğlu ise yazdıklarından hiç de hoşnut değildir. Kendisine karşı müsamahasızlığını ya da kendi ifadesiyle “müşkülpesentliğini” ilkgençlik yıllarında okuduğu Gustave Flaubert’in, Anatole France’ın eserlerindeki göz kamaştırıcı ifade yeteneğine bağlar ve nasıl çalıştığını şu sözlerle dile getirir: “O uzak zamanlardan kalma harâbatilikle ben, kendimi hâlâ edebiyatın bohème’i içinde hissetmekteyim. Öyle Avrupa’nın kalantor üstadları gibi muayyen ve hususi bir çalışma tarzım yoktur. Yalnız şunu söyleyeyim ki, yazılarımı büyük bir zorluk ve sıkıntıyla yazarım. Yazıp bitirdikten sonra da hiçbir ferahlık duymam.”

Dâhiler nasıl çalışıyordu?

Mason Currey, Günlük Ritüeller: Büyük Eserlerin Yaratıcıları Nasıl Çalışır? (Kolektif Kitap) adlı kitabında büyük dâhilerin nasıl çalıştıklarının izini sürüyor. Kadim Çin hikâyesindeki duruma benzer bir biçimde Currey de bir buçuk yıl boyunca hafta içi hemen her sabah beş buçukta kalkarak önce dişlerini fırçalar, sonra bir fincan kahve hazırlar ve son dört yüzyılın büyük dâhilerinin nasıl çalıştıkları üzerine yazmaya koyulur. Kitap, yazarın da belirttiği gibi, “anlamdan ziyade üretime” odaklanıyor. Currey yazarlar kadar besteciler, bilim adamları ve felsefecilerin de çalışma biçimlerini irdeliyor ama biz bu yazı da sadece yazarların nasıl çalıştıkları üzerinde duracağız.

Haftada yedi gün, her sabah yazarım’

Nobelli yazarların çalışma biçimleri, disiplinleri askerî bir düzeni ve titizliği andırır. 2013 Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Kanadalı öykücü Alice Munro, ödülü almadan önce verdiği bir söyleşide kendisine yöneltilen, “Haftada kaç gün yazarsınız?” sorusuna şu cevabı veriyor: “Haftada yedi gün, her sabah yazarım. Sabah sekiz gibi başlarım yazmaya ve on bir civarında bitiririm. Günün geri kalan kısmında başka işler yaparım, eğer son müsveddemi yazıyorsam ya da üzerinde çalışmaya devam etmek istediğim bir şey varsa bütün gün küçük aralar vererek çalışırım.” Munro’nun bu çalışma disiplini karşısında kaçınılmaz olarak ikinci soru gelir: “Bir düğün ya da etkinlik olsa bile uyulan katı bir çalışma programı mıdır bu?” “Öylesine takıntılıyımdır ki, belirli bir sayfa kotam vardır. Belli bir günde bir yere gideceksem o sayfaları önceden yazarım.” diyen Munro, söyleşinin devamında bir öyküyü bitirdikten hemen sonra yeni bir öykü yazmaya koyulduğunu söylüyor.

Orhan Pamuk: Günde on saat

Orhan Pamuk ise Manzaradan Parçalar adlı kitabında yer alan ve The Paris Review’a verdiği söyleşide, yazı mekânının mutlaka hayatın diğer işlerinin görüldüğü yerden farklı olması gerektiğini; evcilleşmiş, ehlileşmiş günlük düzenin, hayal gücünün işlemek için ihtiyaç duyduğu öteki dünyaya duyulan özlemi soldurduğunu ifade ediyor. Pamuk, 1986 baharında eşiyle birlikte evli öğrencilere ayrılmış bir evde yaşadığını belirtiyor ve aynı mekânda hem yatmak hem de yazmak zorunda kaldığını, aile hayatını hatırlatan ayrıntıların çalışırken kendisini huzursuz ettiğini anlatıyor. Pamuk daha sonra sabahları karısıyla tıpkı işe giden bir adam gibi vedalaştığını, evden çıkıp sokaklarda dolaştığını ve ofisine yeni gelen biri gibi masasına geçtiğini aktarıyor. Yazar, 1994’te Cihangir’deki evinde her gün ortalama on saat çalışmış. “Günde on saat mi?” şeklindeki soruya şu cevabı veriyor: “Evet, çok çalışırım. Masamda oturmak, oyuncaklarıyla oynayan bir çocuk gibi hoşuma gidiyor. Yaptığım temelde bir iş, ama aynı zamanda oyun ve eğlence.”

Çocukların gürültü yapması yasak!

Mason Currey, Thomas Mann’ın her gün saat sekizde uyandığını, yataktan çıktıktan sonra karısıyla bir fincan kahve içtiğini, daha sonra banyo yapıp giyindiğini, sekiz buçuktaki kahvaltının ardından dokuzda odasına geçtiğini ve hiç kimseyle görüşmediğini aktarıyor. Mann’ın esas yazma saatleri dokuz ile öğle saatleri arasıymış ve çocukların evde gürültü yapması kesinlikle yasakmış. Mann, “Her paragraf bir yolculuğa, her sıfat da bir karara dönüşür.” diye yazmıştı. Yazar için öğleye kadar oluşmayan her şeyin ertesi güne kalması gibi bir riski vardı, bu nedenle Buddenbrooklar, Doktor Faustus, Lotte Weimar’da ve Büyülü Dağ’ın yazarı “dişlerini sıkıp bir seferde yavaş adım atmaya” kendini zorluyordu.

Ziya Osman Saba ise nasıl çalıştığını şu sözlerle anlatıyor: “Çok şükür şiiri ne zaman, nerede olsa yazabiliyoruz. Tramvayda, vapurda, yürürken, otururken, yatarken hatta kim bilir uykuda bile… Kalemle yazmak bakımından yaptığım, fazla fazla, küçük kâğıt parçalarına not etmektir. Bu küçük kâğıt parçalarını, cebimde yine küçük kâğıt parçalarına not etmektir. Bazı şiirler inatçıdır, bitmek bilmezler; nihayet olmayacak der bırakırım. Notlarım o küçük kâğıtların üzerinde kalır. Ara sıra yoklarım, yine bana mısın demezler. Sonra ne olur bilmem, bazen senelerce sonra o şiirler yola gelmişlerdir, bitiverirler.”

Ziya Osman demişken Cahit Sıtkı Tarancı’ya söz vermemek olmaz: “Nasıl yazdığımı ben de bilmiyorum dersem şaşırmayın. Şiirde bu belli olmaz. Yemek yerken veya yolda giderken bir mısra geliverir, galiba Valéry’nin yukarıdan inen mısraı gibi bir şey. Dairede çalışmanızı, yemeğinizi, gezmenizi, uykunuzu ona tahsis etmek mecburiyetindesiniz. Şiir bitmeden bu yükten kurtulamazsınız.”

Yeats: Çok ağır yazarım

“Çok ağır yazarım.” diyen İrlandalı şair W. B. Yeats, günde beş ya da altı iyi cümleden fazlasını yazamadığını söyler. Edebiyat çevreleri onun her gün en az iki saat yazdığında hemfikirdir. Günlük düzeni bozulunca yazma gücünü kaybeden şair, “Her türlü değişiklik, benim hiçbir zaman güçlü olmayan çalışma alışkanlığımı altüst ediyor.” der. Şairlerin çok okumadığı yaklaşımını boşa çıkartacak şekilde Yeats, sabah ondan bire kadar düzenli okuma alışkanlığını sürdürmüştür.

İkinci Yeni’nin usta şairi Turgut Uyar da içinden gelsin gelmesin yazma ihtiyacıyla masa başına ya da başka bir yere oturduğunu belirtse de, “Böyle hallerde daima ellerim böğrümde kalır.” der ve sözlerini şöyle sürdürür: “İnadına hiçbir şey yazamam. Hele yazmak istediğim bir şiir olursa. Bir şiir yazdıktan sonra uzun zaman başka bir şey yazmazsam belli belirsiz bir huzursuzluk duyarım. Sonra birden gelen bir iki mısra etrafında dönenir, ya tamamlarım yahut kalır.” Uyar’ın dikkati çeken açıklamaları ise daha sonra gelir: “Mektepten kalma bir alışkanlık olacak, şiir yazdığım zaman bir kabahat yapıyormuşum gibi gizli, hemen daracık vakitte, suçüstü yakalanacakmışçasına çabuk davranmamı gerektirecek şartlar ararım. İşimi bir an evvel ve en iyi şekilde (zira sonra kolay kolay düzetmem) bitirmeye zorlayacak sebepler bulunmalıdır.”

İlham beklenmez, çağrılır

Cahit Zarifoğlu ise “Nasıl yazıyorsunuz?” sorusuna şu cevabı verir: “Eskiden böyle soruları ilham geliyor mu, diye sorarlardı. İlham önemlidir ama onun gelmesini beklemem. Çağırırım. Sanırım Balzac gibi kafama sargılar mı doladığımı, bir dağ evine çekilmek, evden kaçmak gibi şeyleri öğrenmek istediniz. Böyle alışkanlıklarım yok.”

Çok ilginç yazma yöntemleri olan yazarlar da var elbet. Sözgelimi Voltaire, yatakta okuyarak eserlerini sekreterine dikte ettirir. Victor Hugo romanlarını çıplak yazarken, Colette yazıya başlamadan önce kedisinin pirelerini ayıklar. Edgar Allan Poe da kedisi olmadan yazamayanlardandır. O yazarken kedisi mutlaka omzundadır. Schiller masasının çekmecelerindeki çürük elma kokuları içinde adeta kendinden geçer eserlerini yazarken, Alexandre Dumas ise sabahın ilk ışıklarıyla birlikte güne elma yiyerek başlar. Virginia Woolf da tıpkı Hemingway gibi ayakta yazanlardandır. Kemal Tahir ise romanlarını ses kaydediciye söyler, sonra de eşi Semiha Hanım yazıya aktarır. Selim İleri, Kemal Tahir’in eserlerine olan hâkimiyetini anlatırken, bir yandan art arda cümleler kurduğunu bir yandan da “Semiha, ünlem diyorum dikkat etmeyip nokta koyuyorsun!” sözleriyle karısını uyardığını aktarıyor.