(http://www.sizinti.com.tr/img/spotimg/420/5895.jpg)
Fizikteki temel kavramlardan hız nedir? Hayatımızda nasıl bir yeri vardır? Hız perspektifinden insanın Kâinat'taki yeri nedir? Hız üzerinde ne kadar düşünüyoruz? Hızı anlamak neden önemli?
Bu sorulara cevap bulmak için, kendimizi uzun bir günün yorgunluğundan sonra evde oturuyor varsayalım. Hareketsiz gözüktüğümüz bu ânda bile ne kadar hızla hareket ettiğimizi biliyor muyuz? Otobüsle seyahat ettiğimizde, oturan bir yolcuya göre hareketsiz durumdayız; ama dışarıda yol kenarında duran birine göre bir hızımız var. Yol kenarındaki ağaçlar bize göre geriye gidiyormuş gibi görünür; ama yere göre sabittir ve hızları yoktur. Öyleyse hız izafîdir ve bizler evimizde otururken aslında referans aldığımız cisimlere göre farklı farklı hızlarda hareket ediyoruz. Evde yanımızda oturan misafirimize göre hızımız sıfırdır; ama Dünya'nın merkezine göre, Ay'a göre, Güneş'e göre ve Samanyolu gökadasının merkezine göre değişik hızlarımız vardır. Sadece biz değil kâinattaki bütün varlıklarda bir hareketlilik, bir ihtizaz (salınım) vardır. Bu hareketlilik büyük kütleli cisimlerde genellikle dönme, küçük kütleli parçacıklarda ise genellikle titreşim şeklindedir.
Semayı yaldızlayan gök cisimleri, Mevlevîlerin kendi etraflarında dönmesi gibi kendi etraflarında, hacıların Kâbe etrafında dönmesi gibi de başka gök cisimlerinin etrafında veya birbirlerinin ortak kütle merkezleri etrafında dönerler. Rabb'imizin kâinatta câri kıldığı kütle çekim kuvveti, bütün cisimleri birbirlerine doğru çekiyor. Bu çekim kuvveti aslında bütün küreleri bir araya getirebilir; ama koca gök cisimlerine verilmiş dönme hareketi, hepsinin aynı noktaya toplanmasına sebepler plânında engel olmaktadır. Güneş sistemi gezegenleri, uyduları ve kuyruklu yıldızları ile beraber; Samanyolu galaksisi (gökadası) barındırdığı milyarlarca yıldız, nebülöz, yıldızlar arası toz ve gaz bulutları ve diğer gök cisimleri ile beraber; galaksi kümeleri tarifi zor koca bir dönme dolap gibi dönüş hâlindedirler.
Dünya'nın hareketi
Öncelikle Dünya'nın kendi etrafındaki dönüşünden dolayı bir hızımız var. Ekvator'da yaşayanlar Dünya'nın kendi etrafında dönüşünden dolayı Dünya'nın merkezine göre saatte yaklaşık 1.600 km yol alırlar. Dünya'nın bu dönüşünden dolayı kutuptakiler 24 saatte hiç yol almazken Ekvator'dakiler yaklaşık 38.400 km yol alırlar. Uçağın içinde uçak ile aynı hızda hareket ettiğimiz için uçağın hangi hızla hareket ettiğini hissedemeyiz. Benzer şekilde Dünya ile aynı hızda döndüğümüz için Dünya'nın dönüşünü hissedemiyoruz. Dünya'nın kendi etrafında dönüşünün birçok hikmeti vardır. Gece ve gündüzün, atmosferde jet akımlarının, okyanuslarda su akıntılarının oluşması ve benzeri hâdiseler Dünya'nın kendi etrafındaki dönüşünden kaynaklanmaktadır. Meselâ Gulf stream ılık su akıntılarının İngiltere'ye ulaşarak ılıman ve yağışlı bir iklim oluşması bundandır.
Diğer taraftan "Gökleri ve Yeri hak olarak yarattı. Geceyi gündüzün üstüne sarıp-örtüyor, gündüzü de gecenin üstüne sarıp-örtüyor. Güneş'e ve Ay'a boyun eğdirdi. Her biri adı konulmuş bir ecele (süreye) kadar akıp gitmektedir. Haberin olsun; üstün ve güçlü olan, bağışlayan O'dur." (Zümer, 5) ve "Geceyi, gündüzü, Güneş'i ve Ay'ı yaratan O'dur; her biri bir yörüngede yüzüp gidiyor." (Enbiya, 33) mealindeki âyetler hem Dünya'nın yuvarlaklığına, hem kendi etrafında dönüşüne, hem de Güneş etrafında dönüşüne işaret ediyor. Zîrâ "sarmak" fiili genelde yuvarlak şeyler için kullanılır. Etrafımız sarıldı dediğimizde yuvarlaklık anlarız. Gece ve gündüzün sırasıyla peş peşe gelmesi Dünya'nın ancak dönmesiyle mümkündür. Kendi etrafında dönen bir cisimde sırasıyla aydınlık ve karanlığın oluşması, yuvarlak olmasını ve yakınındaki bir lâmba tarafından aydınlatılıyor olmasını gerektirir. Dünya'nın Güneş etrafında dönüşünün mevsimlerin oluşması gibi muazzam faydaları da vardır. Bütün bu fizikî hâdiseleri geceyi gündüzün üzerine sarma fiiliyle özetlemek Yüce Kitab'ımızın i'cazının bir göstergesidir.
Güneş'ten ortalama 149,5 milyon kilometre uzaklıktayız ve uzunluğu yaklaşık 970 milyon kilometre olan bu yörüngede 365 günde dolanıyoruz. Güneş'in merkezine göre bu yörüngedeki ortalama hızımız saatte yaklaşık 107 bin kilometredir. Bu hızla Türkiye'nin bir ucundan diğerine yaklaşık bir dakikada gideriz.
Ayrıca Dünya gibi diğer gezegenler de, her biri farklı bir düzlemde olmak üzere yine farklı yörünge ve hızlarda Güneş etrafında dönerler. Bir ân, Dünya'mızdan bir milyon defadan daha büyük (yaklaşık 1.3000.000 defa) olan Güneş'i, etrafında hiçbir görünür bağ yokken dönen gezegen ve diğer üyeleriyle birlikte hayal etmek, Rabb'imizin güç ve kudretinin sonsuzluğunu tefekkür etmek açısından önemlidir.
Güneşin hareketi
Otobüsle seyahat ettiğimizde aslında biz hareketli olduğumuz hâlde yol kenarındaki ağaçların ve binaların geriye gittiklerini görürüz. Benzer şekilde, aslında Dünya kendi etrafında döndüğü hâlde Güneş'i bizim etrafımızda dönüyor görüyoruz. Enbiya Sûresi'nde Ay ve Güneş'in yaratılışından bahsedildiği yerde "Her biri bir yörüngede yüzüp gidiyor.'' mealindeki âyet, açık bir şekilde Ay ve Güneş'in hareketinden bahsetmektedir. "Güneş de bir delildir onlara, akar gider yörüngesinde..." (Yasin, 38) mealindeki âyeti kerime, ne yazık ki hep Güneş'in Dünya etrafında dönmesi şeklinde yanlış anlaşılmıştır. Fakat bugün biliyoruz ki, Galaksimizdeki birkaç yüz milyar yıldızdan biri olan Güneş hem kendi etrafında, hem de Samanyolu Galaksisi'nin merkezinin etrafında dönüyor ve âyetin mû'cizane beyan ettiği hakikati tasdik ediyor. Güneş ayrıca, lokal yıldız kümesinin içinde de belli bir yöne doğru ikinci bir harekete sahiptir. Bunu şöyle misâllendirebiliriz: Atmosfer Dünya ile beraber dönüş hâlindedir. Atmosferi oluşturan her bir zerre ve zerre grupları sağa sola hareket ettikleri gibi Dünya etrafında toptan bir dönüşleri vardır. Güneş'in de benzer şekilde hem galaksi içinde hem de galaksi etrafında bir hareketi vardır. Güneş'in bu hızını nasıl tarif edeceğiz? Galaksimizin bizim bulunduğumuz kısmındaki yıldızların ortalama hızına göre sabit bir noktayı referans alıp, Güneş'in hızını verebiliriz. Kısacası, Güneş lokal standart sabit noktaya göre saatte ortalama 70 bin kilometre hızla Çalgı takımyıldızındaki parlak Vega yıldızına doğru hareket etmektedir.
Galaksimizdeki yıldızların tek tek hareketlerinin dışında galaksi merkezi etrafında da bir dönüşleri vardır. Bu dönüşün hızı, yıldızın galaksi merkezine olan uzaklığı ve kütlesine bağlıdır. Güneş, Samanyolu içindeki bir turunu 225 milyon yılda tamamlamaktadır. Dünya yaratıldığından beri merkez etrafında toplam yirmi tur atmıştır. Güneş'le beraber hareket eden Dünya'mız, galaksi merkezi etrafında saatte yaklaşık 792 bin kilometre yol almaktadır. Bu hızla Türkiye'nin bir ucundan diğerine yaklaşık 9 saniyede gidilir.
Samanyolu galaksisinin hareketi
Galaksimiz keşfedebildiğimiz semanın milyarlarca galaksisinden biridir. Galaksiler bilinen en büyük yapılardır. "Göğü büyük bir kudretle bina ettik ve şüphesiz Biz, (onu) genişleticiyiz." (Zariyat, 47) mealindeki âyete uygun olarak kâinat genişlemekte ve galaksiler birbirinden uzaklaşmaktadır. Galaksimiz yakınımızdaki diğer galaksilerle beraber Aslan ve Başak burçlarına doğru çekilmektedir. Bu yöne doğru çekilişimizin sebebi hâlen anlaşılamamıştır.
Bütün galaksiler hareketli olduğundan Samanyolu'nun hızını neye göre belirleyeceğiz? Bilindiği gibi bütün kâinat ilk patlamadan arta kalan kozmik bir ışıma ile doludur. Bu ışıma referans olarak alındığında, Samanyolu uzay boşluğunda saatte yaklaşık 2,1 milyon kilometre yol almaktadır. Bu hızla Türkiye'nin bir ucundan diğerine yaklaşık 3,4 saniyede gidilir.
Yerimizde oturduğumuzu zannettiğimiz bir ânda, aslında Dünya'nın merkezi etrafında, Güneş'in merkezi etrafında, yerel yıldız kümemiz içinde, Samanyolu galaksisinin merkezi etrafında ve diğer galaksilerden uzaklaşma şeklinde hareket ve buna bağlı hızlarımız vardır. Bütün bu hareketlerimizi, 'Dönüşlü olan göğe and olsun.' (Tarık, 11) mealindeki ifadede toplayan Kitab'ımız ne yücedir!
Kaynaklar
- Risale-i Nur Külliyatı, 17. Lem'a